Le marché de l’art

Karel Teige (1900-1951), tekenaar en graficus, grondlegger en woordvoerder van het Tsjechische surrealisme, heeft zich vooral ingespannen om de avant-garde kunst, de oppositionele, anti-burgerlijke kunst, de authentieke kunst, die uit innerlijke noodzaak ontstaat, “zoals zijde uit een zijdeworm”, theoretisch te verklaren en te ontwikkelen. Vanaf de jaren 1940 werd het hem onmogelijk gemaakt te publiceren. “Onderhavig boekje is de tekst van een lezing die de auteur hield voor de Vereniging van de arme en progressieve jeugd, op 6 november 1935, in Praag”, zoals Teige zelf toelicht in een notitie bij de publikatie ervan in het Tsjechisch, in 1936. In dit betoog, dat hij zelf beschouwt als een eerste schets voor een omvangrijker werk, onderwerpt hij de ‘kunstmarkt’ aan een rigoureuze, historische en theoretische kritiek. In heldere bewoordingen zet hij uiteen hoe de bourgeoisie de kunst heeft bevrijd van het juk van de aristocratie en de kerk, om haar vervolgens te degraderen tot koopwaar, propaganda, reclame, speculatie-object: de transformatie van wat vroeger het altaarstuk was, in reclameposter, propaganda-affiche; en de transformatie van de vroegere volkskunst in kitsch voor het volk. Tegelijk toont hij aan hoe uit de ‘zwarte’ Romantiek van de ‘vervloekte kunstenaars’ (van Baudelaire tot Van Gogh), die aan de dictatuur van de markt ontsnappen in de mate waarin zij uit de maatschappij zijn buitengesloten, een in wezen revolutionaire avant-garde ontstaat, die de weg vrijmaakt naar “een poëzie die door iedereen is gemaakt”. Hij ziet de realisering daarvan niet los van de sociale revolutie. Het surrealisme ziet hij als ware het “een embryo van de toekomstige volkskunst”. De surrealisten zoeken naar technieken om het specialisme en professionalisme in de kunst te doorbreken, technieken zoals de collage, frottage, vrije associatie, het optekenen van dromen; technieken die tegelijk het lyrisme, het poëtisch potentieel van de mens kunnen vrij maken. Frappant is dat Teige wel de fascistische kunst expliciet in zijn kritiek betrekt, maar niet het socialistisch realisme, terwijl de gelijkenissen tussen die twee stromingen voor ons, aan aantal decennia later, zo in het oog springen. Was het uit voorzichtigheid? Of zou ook Teige nog behept zijn geweest met een zeker geloof in het leninisme, zoals zoveel andere intellectuelen van toen (en nu)?