`De criticon of de kunst van het leven’ is een allegorische roman in drie delen. Het verhaal is simpel: Critilo, symbool van de oordeelkundige mens, spoelt aan op het eiland Sint- Helena, waar hij de jonge naïeve Andrenio ontmoet, een vondeling die is opgegroeid bij de wilde dieren. Zij trekken samen de wereld in om Critilo’s vrouw Felisinda te zoeken, die later Andrenio’s moeder blijkt te zijn. Hun reis door West-Europa is zowel een zoektocht naar het geluk als een tocht door het leven, waarvan zij alle stadia meemaken. Zij belanden op hun levenstocht in talloze surrealistische, vaak gevaarlijke situaties, die hun allerlei levenslessen opleveren. Graciáns kijk op de wereld is pessimistisch. Hij roept voortdurend op tot waakzaamheid en achterdocht en wijst erop dat de samenleving door hypocrisie wordt geregeerd. `De criticon of de kunst van het leven’ heeft veel invloed gehad op grote Europese denkers en schrijvers als Nietzsche en Stendhal, en inspireerde Voltaire tot diens Candide. Schopenhauers waardering voor Gracián was zo groot dat hij behalve diens Handorakel een gedeelte van El Criticón in het Duits vertaalde.